Ναυάγιο «Πανελλήνιες»: Λίγο ακόμα βάθος και θα βουλιάξουμε

                Ώρα 00.15. Χαράματα Μεγάλης Τετάρτης. Μην προβληματίζεσαι, αυτή είναι η μόνη ώρα που μπόρεσα να γράψω και να μιλήσω με έναν τρόπο έμμεσο σ’ εσένα, φίλε μου. Σίγουρα όταν είδες τον τίτλο θα σκέφτηκες πως εγώ είμαι αυτός που θα σου διδάξει πώς είναι να δίνεις πανελλήνιες. Ίσως να περιμένεις κάποιον «από μηχανής θεό» να σου δώσει τις 5 συμβουλές που θα σε κάνουν κατ’ ευθείαν άριστο μαθητή και θα σου εξασφαλίσουν τη σίγουρη επιτυχία στις πανελλήνιες. Όχι, όμως, φίλε μου. Δεν είμαι τίποτε από αυτά. Έχω ακριβώς τα ίδια ερωτήματα. Πέρυσι και πρόπερσι και φέτος αφιέρωσα πάρα πολύ χρόνο στο διάβασμα. Και ακόμα αυτή η αβεβαιότητα με δέρνει. Πώς, ρωτάω πολλές φορές τον εαυτό μου, πώς θα γράψω καλά; Και δεν έχω απάντηση. Ωστόσο, τα ερωτήματα φέτος είναι πολλά. Πάρα πολλά. Κάθε μέρα και από ένα ερώτημα. «Πες μου την άποψη σου για τη μαζοποίηση», ρωτάει με νόημα το θέμα της έκθεσης, «κάνε χρονική αντικατάσταση το morior» ζητά η καθηγήτρια των Λατινικών, ενώ τα ερωτήματα για την επιχειρηματολογία των φιλοσόφων δεν τελειώνουν, στην κυριολεξία. Παρ’ όλα αυτά το κορυφαίο, το πιο βαρυσήμαντο, το πιο ακανθώδες ερώτημα είναι ένα: «Τι είναι τελικά; Δοτική προσωπική χαριστική ή δοτική προσωπική ηθική;

                Σοβαρά, φίλε μου. Αυτά και άλλα τέτοια έχουν να σε ρωτήσουν. Μιλώ μόνο για τη θεωρητική κατεύθυνση, επειδή αυτή τυχαίνει να έχω επιλέξει. Και την επέλεξα σκεπτόμενος κάπως ρομαντικά. Δε μου άρεσε ποτέ τόσο η καθαρά τεχνοκρατική σκέψη που χαρακτηρίζει τα άλλα μαθήματα. Ήθελα να δημιουργώ. Ήθελα να γράφω έκθεση χωρίς το φόβο «Αχ, μην ξεχάσω κανένα επιχείρημα». Ήθελα να τροφοδοτήσω τη σκέψη μου με ιδέες. Τα αρχαία μου άρεσαν και μου αρέσουν. ‘Όμως, το σχολείο είναι ικανό να καλλιεργήσει στον μαθητή, σε μένα και σε σένα, την απέχθεια για τα Αρχαία. Την απέχθεια για ένα μάθημα που τόσα έχει να προσφέρει. Την απέχθεια για ένα μάθημα το οποίο καλείται να αποτελέσει συνεκτικό δεσμό μεταξύ αρχαίας και νέας Ελλάδας. Για ένα μάθημα, όμως, που όπως φαίνεται χάνει σημαντικό έδαφος στο σχολικό πρόγραμμα. Για ένα «άχρηστο» μάθημα. Για μια νεκρή γλώσσα.

                Είναι πολλές πράγματι οι απόψεις σχετικά με το αν πρέπει τα αρχαία ελληνικά να υπάρχουν στο σχολείο μας. Άλλοι λένε πως οπωσδήποτε και πρέπει, γιατί η γλώσσα είναι ενιαία και πως αν ξεχάσουμε τα αρχαία, σε λίγο θα ξεχαστούν και τα νέα. Άλλοι πάλι, πως δεν έχει κανένα νόημα η διδασκαλία τους. Και το επεκτείνουν: τα αρχαία φταίνε για όλα. Εξαιτίας τους έχουμε στραμμένο το βλέμμα μας στο παρελθόν και δεν μπορούμε να προχωρήσουμε στο μέλλον. Πριν λίγο καιρό πίστευα πως η γνώμη αυτή υιοθετούνταν από ορισμένους έφηβους συμμαθητές μου, οι οποίοι  περνώντας υπό λογικό έλεγχο και αμφισβήτηση όλα όσα διδάσκονται στο σχολείο και αγανακτισμένοι από τη διδασκαλία των αρχαίων στο σχολείο, βεβιασμένα υιοθετούν τέτοιες απόψεις, για να δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματά τους. Με μεγάλη, ωστόσο, απογοήτευση πως την άποψη αυτή υποστηρίζουν, και μάλιστα ανυπόταχτα, ο πρώην και ο νυν Υπουργός Παιδείας της Ελλάδας. Η συλλογιστική τους πορεία απλή για πολλούς, απλουστευμένη για άλλους: «Πολλοί λένε ότι τα αρχαία μας βοηθούν να μιλάμε σωστά τη γλώσσα μας. Εμείς μιλάμε σωστά τη γλώσσα μας, ενώ δεν ξέρουμε λέξη από αρχαία. Άρα, τα αρχαία είναι άχρηστα και πρέπει να δώσουμε προτεραιότητα στα άλλα, στα χρήσιμα». Όντως αυτή είναι η οπτική τους, την οποία στην πραγματικότητα οι υποστηρικτές της αντίληψης υπέρ της διδασκαλίας των Αρχαίων τρέφουν.

                Γιατί, σε περίπτωση που δεχτούμε ότι τα Αρχαία Ελληνικά έχουν ως μόνη σημασία τους την καλύτερη εκμάθηση της νέας ελληνικής, τότε αυτόματα τα υποβαθμίζουμε. Τους δίνουμε χρησιμοθηρικό ρόλο, δίχως να το καταλαβαίνουμε. Τα αρχαία ελληνικά δεν περιορίζονται στο γλωσσικό επίπεδο. Αν ήταν έτσι, τότε θα είχε δίκιο ο Υπουργός και ο κάθε Υπουργός να τα μειώνει σε ώρες και σημασία. Θα είχαν δίκιο αυτοί που έλεγαν: «Εντάξει. Όλα καλά με τα αρχαία. Τα λατινικά, όμως, δε μας νοιάζουν και δικαίως. Αφού προέκυψαν από τη γλώσσα μας, μιλήθηκαν από Ρωμαίους και, άρα, μ’ εμάς καμία σχέση δεν έχουν. Καταργήστε τα! ». Τα αρχαία και τα λατινικά, όμως, δεν έχουν μόνο αυτή τη χρησιμότητα. Δεν είναι μόνο γλώσσα. Είναι, κυρίως, σκέψη. Είναι η φιλοσοφική σκέψη που διέπει όλα τα έργα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Είναι η πειθώ, που επιδιώκεται σε κάθε ρητορικό λόγο του Λυσία, του Δημοσθένη, του Ισοκράτη, μέχρι και του Κικέρωνα. Είναι η βαθύτερη γνώση της ζωής. Ο Θεός, η φιλία, η ευτυχία, όλα εκείνα που ένας έφηβος σκέφτεται πριν πέσει για ύπνο. Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά  είναι πρώτα και πάνω απ’ όλα ένας οδηγός ζωής, ένα απέραντο ταξίδι στη χώρα της απέραντης σκέψης. Και τα μαθαίνουμε αυτούσια κι όχι από μετάφραση επειδή  μόνο έτσι μπορούμε να συλλάβουμε τη σκέψη που εκφράζεται. Μόνο έτσι μπορούμε να εστιάσουμε στα πραγματικά νοήματα. Μόνο έτσι μπορούμε να αναμετρηθούμε με τη γλώσσα και σε βάθος να την κατανοήσουμε.  Και τώρα το κρίσιμο ερώτημα: « Η ανθρωπιστική παιδεία που μας παρέχεται σήμερα ταιριάζει σ’ αυτήν την περιγραφή;»

                Κι εδώ, φίλε μου, οφείλουμε να προβληματιστούμε. Γιατί πολλοί μας κατηγορούν. Εσείς, λένε, οι μαθητές, δε δίνετε βάση στα αρχαία, τα υποτιμάτε και δεν τα αγαπάτε. Μην τους ακούς, φίλε. Αποποιούνται τις ευθύνες τους. Φταίμε κι εμείς. Αλλά δε βρίσκεται σ’ εμάς η ουσία του ζητήματος. Η ουσία του ζητήματος βρίσκεται στο χαρακτήρα του μαθήματος, που είναι εκ των πραγμάτων λανθασμένος. Για το εκπαιδευτικό σύστημα, τον καθηγητή του σχολείου ή του φροντιστηρίου και, εν τέλει, τον βαθμολογητή σου στις Πανελλήνιες, αυτό που έχει σημασία είναι η ικανότητά σου να μεταφράζεις. Είναι η ικανότητά σου να κάνεις σύνταξη σε ένα κείμενο. Είναι η ικανότητά σου να απομνημονεύεις γραμματικούς κανόνες. Κάτι που παραπέμπει, δηλαδή, περισσότερο στα μαθηματικά, παρά στα Αρχαία Ελληνικά και στην αρχαία ελληνική σκέψη. Στα λατινικά, πάλι δεν εξετάζεται ούτε αυτό. Το  μόνο που ενδιαφέρει εκεί είναι η ικανότητά σου να μάθεις 22 κείμενα. Αν τα μάθεις σπιθαμή προς σπιθαμή, αν δεν αφήσεις λέξη να σου ξεφύγει, τότε συγχαρητήρια, φίλε, θα γράψεις, κατά πάσα πιθανότητα καλά στα λατινικά. Αν έμαθες λατινικά, αυτό είναι μια άλλη συζήτηση. Και ξέρω ότι πολλοί καθηγητές θα μου πουν: «Είσαι αχάριστος. Δεν είναι μόνο το άγνωστο κείμενο που μετράει. Να, μαθαίνεις και φιλοσοφικό λόγο, μαθαίνεις και Αντιγόνη και Ελένη. Όλο παραπονιέσαι πια!». Αυτό, όμως, δεν μπορώ απόλυτα να το δεχτώ. Ομολογουμένως έχει ένα έρεισμα, όμως και πάλι είναι σα να εθελοτυφλεί. Πόσο κέρδος, άραγε, έχει ο μαθητής, όταν διδάσκεται ορισμένα μόνο επεισόδια της Αντιγόνης; Και πόση γνώση από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία κατέχει, τη στιγμή που μόνο 30 ενότητες από το απέραντο έργο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη διδάσκεται; Είναι, βέβαια, κι αυτό ένα κέρδος, αλλά όχι τόσο σημαντικό, ώστε να μας κάνει να παραδεχτούμε ότι τα Αρχαία σήμερα διδάσκονται ικανοποιητικά.

                Ο Δελμούζος είχε προτείνει «να κάνομε τη μάθηση πλατύτερη και βαθύτερη». Φαίνεται, όμως, πως η μάθηση βάθυνε αρκετά. Και βάθυνε με εκφυλιστικό τρόπο. Έχει δημιουργηθεί η εντύπωση ότι η ουσία των Αρχαίων είναι να ξέρει κανείς να κλίνει ρήματα, να αναγνωρίζει συντακτικούς όρους. Όμως, με τόσο βάθος, μάλλον το πλοίο βουλιάζει. Και εμείς, οι επιβάτες του, βουλιάζουμε μαζί του.

Υ.Γ. Μάλλον δοτική προσωπική ηθική θα βάλω. Η χαριστική ακούγεται συνηθισμένη. Μπανάλ.